درباره ما :
دوران دفاع مقدس
تاریخچه مرکز در دوران جنگ تحمیلی (1368-1360)
اول: دوره شکل گیری
بخش تاریخ جنگ (وابسته به دفتر سیاسی سپاه پاسداران) پس از تأسیس، از اوائل سال 1360 کار تحقیقات میدانی و جمع آوری اسناد و مدارک را به طور رسمی آغاز کرد. در اولین اقدام، مناطق مورد هجوم ارتش عراق به دو منطقه‌ی شمالی و جنوبی تفکیک شد و هر منطقه به سه محور تقسیم گردید:
- منطقه ی شمالی: مریوان-پاوه (کردستان)، قصرشیرین-سرپل ذهاب (کرمانشاه)، و مهران-دهلران (ایلام)
- منطقه ی جنوبی (استان خوزستان): شوش-دزفول، سوسنگرد-بستان، و خرمشهر-آبادان
برای برنامه‌ریزی و هماهنگی محورهای مذکور، دفتری در کرمانشاه و دفتری در اهواز راه‌اندازی شد. تقسیم کار و اعزام محقق بر اساس محورهای عملیاتی و متناسب با اوضاع جنگ در سال اول بود که نبردها به شکل محدود، پراکنده، ایذایی، چریکی و شبیخون اجرا می شد.
وظایف کلی محققان -که بعدها «راوی» خوانده شدند- این بود که هر یک در منطقه‌ی مأموریت خویش حضوری مداوم داشته باشد تا اولاً براساس طرح تعیین شده، درباره آنچه واقع میشود به تحقیق و ثبت و ضبط بپردازد. ثانیاً در مورد آنچه از ابتدای جنگ تا زمان حضور محققان رخ داده، از طریق مصاحبه با حاضران در صحنه‌های نبرد، و جمع آوری اسناد لازم، اطلاعات دقیق کسب نماید و به جمعبندی مناسبی از چگونگی روند جنگ تا این زمان برسد.
دوم: دوره تثبیت
پس از چند ماه از آغاز فعالیت بخش تاریخ جنگ و در پی افزایش حضور نیروهای مردمی در جبهه‌ها و تلاش گسترده تر مسئولان نظام و فرماندهان سپاه و ارتش و رزمندگان اسلام برای بیرون راندن اشغال‌گران، دامنه‌ی فعالیت بخش تاریخ جنگ نیز گسترش یافت.
تجربه‌ای که از صفر شروع شده بود مانند سایر فعالیتهای خودجوش انقلابی به سرعت از جنبه‌های کمی و کیفی فزونی یافت و همپای تحولات جنگ در صحنه های نبرد، تثبیت شد و مقرر گردید «راویان»، اطلاعات، اخبار و اسناد رده‌های فرماندهی تا نیروهای رزمنده‌ی حاضر در صحنه‌های نبرد را در قرارگاه مرکزی و تابعه و یگانهای تحت امر آنها جمع‌آوری کنند و ضمن نگارش و ثبت و ضبط روزانه وقایع، مستندات لازم را تهیه و فراهم سازند.
به این ترتیب کار مهم و دشواری که از سال 1360 آغاز شده بود با حضور راویان پرتلاش، متعهد و خستگی ناپذیر ادامه یافت؛ تا همهء اخبار، گزارشها، آمارها و اطلاعات معتبر و موثق از مراکز طرحریزی، هدایت و فرماندهی عملیاتها و همچنین میدانهای نبرد و صحنه های درگیری به صورت زنده و حقیقی جمع آوری گردد.
در عملیات ثامن الائمه و طریق القدس، راویان پس از عملیات از طریق مصاحبه با فرماندهان و رزمندگان اقدام به جمع آوری اطلاعات نمودند . اما در عملیات فتح المبین که فرماندهی مشترک سپاه و ارتش شکل گرفت و تیپها و گردانهای سپاه توسعه یافت، در امر تحقیقات جنگ نیز تحولی مهم پدید آمد و حضور محققان و راویان جنگ نیز متناسب با سازمان رزم و فرماندهی و هدایت عملیات، سازماندهی و گسترده تر شد و تا اواخر سال 1363 به همین ترتیب پیش رفت.
سوم: دوره گسترش
در اواخر سال 1363 بخش تاریخ جنگ از دفتر سیاسی مجزا شد و برای ادامهء این مأموریت مهم، تشکیلاتی مستقل به نام "مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ" در حوزهء فرماندهی کل سپاه شکل گرفت. از سال 1364 به بعد حضور راویان این مرکز در جنگ شکل ثابت و دائمی به خود گرفت و راویان عضوی جدایی ناپذیر از سیستم فرماندهی جنگ شدند.
در اواسط سال 1364 فرمان امام خمینی مبنی بر تشکیل سه نیروی زمینی، دریایی و هوایی در سازمان سپاه پاسداران صادر شد. در پی تشکیل این سه نیرو، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ نیز متناسب با تشکیلات جدید سپاه، سازمان خود را گسترش داد و در سه نیروی مذکور دفاتری تحت عنوان «دفتر تحقیقات جنگ» تاسیس شد.
با گسترش تشکیلات مرکز و حضور گسترده و مستقیم محققان مرکز در قرارگاهها و یگانهای رزم سپاه پاسداران، تمام ابعاد جنگ ( از بالاترین رده های سیاستگذاری و تصمیم گیری، تا رده های عمل کننده و خط شکن، عملیاتی، پشتیبانی و مراحل مختلف طراحی مانور، کسب آمادگی، شناسایی و اجرای عملیات) زیر پوشش راویان مرکز قرار گرفت و این کار تا پایان جنگ و تا مدتی پس از پذیرش قطعنامه 598 و برقراری آتش بس ادامه یافت.
مرکز در طول هشت سال دفاع مقدس ضمن حضور در میادین نبرد حق علیه باطل به شکل فراگیر، اقدام به شناسایی و جمع آوری اسناد و اطلاعات جنگ کرد و همزمان در حفظ و نگهداری آن بسیار کوشید و در این راه با بکارگیری 206 نفر راوی از اعضای سپاه و بسیج ، و تقدیم 17 شهید از راویان خود[i]، رسالت مهمی را در تاریخ سرنوشت ساز کشور به انجام رساند.
مجموعه منسجم راویان جنگ، تشکیلاتی پویا بود که همهء ابعاد جنگ را در برگرفته و به هم مرتبط میکرد. در این سیستم بدیع تحقیقات، سه نیروی تازه تاسیس (زمینی ، دریایی ، هوایی)، قرارگاهها، یگانها، و واحدهای مختلف نظامی به وسیلهء شبکهء گسترده راویان به هم پیوند می خورد و تبادل اطلاعاتی چند سویه میان آنها در جریان بود، طوری که نه تنها امکان تحریف مطالب و وقایع در رده های مختلف وجود نداشت، بلکه کمتر موضوع و امری نیز از دید آنها پنهان میماند.
حضور تمام وقت راویان در کنار فرماندهان و ثبت و ضبط همه گفت و گوها و اقدامات آنها در شبانه روز، مصاحبه های متعدد با رده های مختلف، گردآوری اسناد مکتوب هر رده و یگان و ... موجب تخصص بالای آنان شده بود. همین سبب جمع آوری اسناد و منابعی غنی از جنگ شده است که احتمال بروز خطا و اشتباه در آن به حداقل رسیده است.
[i] - اسامی شهدای راوی را می توانید در قسمت شهدای مرکز مشاهده نمائید.
دوران بعد از جنگ
دوران بعد از جنگ : ساماندهی، پردازش، تکمیل تحقیقات
با گذشت قریب به یک دهه از آغاز جنگ، در سال 1368 دست اندرکاران مرکز فارغ از سختی ها و دغدغه های صحنه های نبرد، وارد عرصه جدیدی شدند. انبوه اخبار و اطلاعات موجود در مرکز که در قالب اسناد و مدارک دست اول جنگ جمع آوری شده بود، نیاز به پردازش و ذخیره سازی داشت. علاوه بر این، سند چشم نداز مرکز در افق دو دههء آینده باید تهیه و تنظیم می شد تا بر پایهء آن طرحی جامع و نقشهء راه شایسته ای تدوین گردد. در پی چنین تمهیداتی، گام سوم یعنی مرحلهء اجرا قرار داشت.
به این ترتیب هر یک از مراحل تعریف شد و راهبرد مرکز در سه برنامهء پنج ساله تدوین گردید. اقدامات انجام شده در سه برنامهء مدون مرکز در مدت پانزده سال چنین بوده است:
اول: ساماندهی منابع و اطلاعات
پس از آتش بس و فراغت راویان از حضور در عرصه های کارزار، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ به ساماندهی و سازماندهی منابع اطلاعاتی خود اقدام کرد و یازده بانک اطلاعاتی راه اندازی شد
دوم: ذخیره سازی و پردازش اطلاعات
وجود اسناد فراوان، ضرورت استفاده از آنها، دگرگونی روش کار با اسناد به دلیل ایجاد تحولات گسترده در زمینهء فناوری اطلاعات، ضرورت همکاری و هماهنگی با سایر مراکز اطلاع رسانی و افزایش روزافزون نیاز کاربران به اسناد و اطلاعات موجود و ضرورت مرتفع کردن آن ایجاب می کرد تا مرکز همزمان با گسترش امکانات بهره گیری از دادههای خام، ضمن بهره گیری از فناوری پیشرفته به پردازش داده های خام اقدام و منابع خود را به اطلاعات قابل بهره برداری برای پژوهشگران تبدیل کند. بدین منظور فرآیند پردازش اطلاعات از اواخر دههء 1360 در دستور کار مرکز قرار گرفت که در این فرآیند متخصصان ماهر و کارآزموده، داده های خام را طی مراحل متعددی آمادهء بهره برداری کاربران کرده اند که به اختصار به برخی از آنها اشاره می شود.
- پردازش منابع اطلاعاتی:
- برای بهره برداری مطلوب از هریک از منابع تخصصی مرکز، فعالیتهای فراوانی انجام شده و روی هر یک از منابع موجود به طور مجزا کار شده است. از 33 هزار نوار صوتی موجود، تعداد قابل ملاحظه ای از نوارها به تدریج پیاده شده و منبع جدیدی تحت عنوان "پیاده شده نوارهای صوتی" در بانک اطلاعاتی مرکز دایر گردید و تعداد بانکها به دوازده عدد افزایش یافت.
- در بخش اسناد، برای تفکیک، موضوع بندی و سپس مجلد کردن اسناد اقدام شد که بیش از 1700 عنوان کتاب "گزیده اسناد" آماده شده است که ضمن نگهداری در بانک اطلاعات، مورد بهره برداری پژوهشگران قرار می گیرد.
- نیمی از دفترچه های راویان پردازش اطلاعاتی و اصلاح گردیده و محتویات آنها حروفچینی و صحافی شده است.
- بخش عمده ای از اسناد ، تصویربرداری (اسکن) گردیده و قابل بهره برداری رایانهای شده است.
- در زمینه عکس، فیلم، کالک و نقشه نیز اقدامات تخصصی صورت گرفته که در بخش ذخیره سازی بدان اشاره میگردد.
- ذخیره سازی منابع اطلاعاتی: در پی جمع آوری منابع اطلاعاتی بسیار انبوه در دورهء سامان دهی، احیاء منابع یا به تعبیر دیگر پردازش اطلاعات ضروری تشخیص داده شد. همچنین در این دوره تهیه نرم افزارهای تخصصی با هدف ذخیره سازی انبوه داده های اطلاعاتی ضرورت یافت.
- پس از اینکه منابع تهیه شده در 12 موضوع تفکیک شده برای استفاده از نرم افزارها و سخت افزارهای رایانه ای با هدف ذخیره سازی، جستجو و بازیابی سریع انبوه داده های موجود برای هر یک از منابع دوازده گانه اطلاعاتی، مطالعات کارشناسی گسترده ای از دههء 1370 آغاز و برای هر منبع یک بانک اطلاعاتی در مدیریت ذیربط راه اندازی شد.
- اشاعة اطلاعات: هنگامی که موقعیت مناسبی برای بهره برداری از اطلاعات جنگ فراهم شد و کار شناسایی، فراهم سازی، حفظ و نگهداری و پردازش و ذخیره سازی منابع به نحو نسبتاً مطلوب آماده گردید، مرحلهء اطلاع رسانی منابع مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ آغاز شد. در پی آن محققان و کاربران فراوانی با هدف برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی خود از دههء 1370 به این مرکز رجوع کرده و می کنند که مجموعهء بانک اطلاعات مرکز تا کنون کوشیده است حتی المقدور به نحوی مناسب نیازهای پژوهشی، محققان را برآورده سازد.
- پژوهش: به دنبال فراهم شدن ساز و کارهای لازم، محققان، مؤلفان و نویسندگان مورد وثوق که به فعالیت در حوزهء دفاع مقدس علاقه مندند ضمن مراجعه به مرکز و اخذ منابع اطلاعاتی مورد نیاز، در تهیهء آثار و محصولات فرهنگی در زمینههای مختلف دفاع مقدس تلاش میکنند و مطالب خود را در اختیار استفاده کنندگان عام و خاص جامعه قرار میدهند.
- بازنگری و تدوین سند چشم انداز: با گذشت قریب سه دهه از آغاز جنگ، در اواخر سال 1386، این مرکز برای دورهء جدید به بازنگری ساختار، مأموریتها و وظایف خود پرداخت و با رویکردی نو و اصلاحی، وارد عرصهء جدیدی شد، زیرا تبیین وقایع جنگ هشت سالهء ایران و عراق با اهمیت تاریخی و پیامدهای آن، نیاز به عزم و ارادهء ملی داشت. برای تحقق این مهم، مقارن با شروع دورهء جدید نام مجموعه نیز به "مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس" تغییر یافت و مأموریتها و وظایف و سازمان آن گسترش یافت و جایگاه جدید آن تثبیت شد. در چشمانداز بیست ساله، برنامه های پژوهشی مبسوطی پیش بینی و در مقولات متعددی دسته بندی شده است؛ از جمله: مطالعات عام نظامی، مطالعات جامعه محور در عملیاتها و صحنه های نبرد، مطالعات تخصصی شامل راهبردها و تحولات و تصمیمگیریهای طرفین منازعه، تاریخ و پژوهشهای شفاهی، موضوعات سیاست و جنگ، جامعه و دفاع مقدس، دین و دفاع مقدس، رهبری و دفاع مقدس. همچنین تمهیدات لازم برای تهیه و انتشار فصلنامه ها و ماهنامه های جدید نیز به موارد پیشین افزوده شده است.
